Zatrocze: dom, pałac, muzeum. Historia miejsca

W czasach księcia Witolda tereny, na których obecnie stoi pałac Tyszkiewiczów, zamieszkiwali sprowadzeni pod koniec XIV w. Tatarzy. Prawdopodobnie jednym z pierwszych właścicieli dóbr był Tomasz Zatrocki. Być może od jego nazwiska wywodzi się nazwa miejscowości¹. W XVIII stuleciu majątek należał do rodziny Odyńców, a w XIX w., aż do połowy lat 60., należał do rodziny Korewów (Koreywów) herbu Dębno². Od jednego z jej członków ─ Aleksandra Tomasza (1803-1874), lekarza i powstańca listopadowego³, Zatrocze kupił Józef hr. Tyszkiewicz-Łohojski (1835-1891) herbu Leliwa. Miało to miejsce w 1867 r. Dobra stały się folwarkiem pobliskiego Landwarowa, będącego własnością Józefa hr. Tyszkiewicza, który nabył je w 1855 r. Tenże był również dziedzicem Połągi i Kretyngi⁴. W tej ostatniej istniał już pałac, w którym hrabia mieszkał podczas budowy siedziby landwarowskiej. W 1875 r. Tyszkiewiczowie przenieśli się na stałe do Kretyngi. Park w Landwarowie, podobnie jak te w Zatroczu i Połądze, zaprojektował słynny francuski ogrodnik, Édouard François André, sprowadzony przez Józefa hr. Tyszkiewicza. W XIX stuleciu. Józef hr. Tyszkiewicz (1878─1940) razem z żoną, Jadwigą Światopełk-Czetwertyńską, wzniósł tu pałac, założył ordynację, stając się pierwszym ordynatem. Drugim, i zarazem  ostatnim do 1939 r., był jego syn, Andrzej (1899─1977). W ręku rodziny majątek pozostał do II wojny światowej.

Zespół pałacowy w Zatroczu, którego litewska nazwa brzmi Užtrakis, położony na półwyspie nad jeziorem Galvė, znajduje się obecnie w granicach Trok. Obecnie zespół pałacowo-parkowy zajmuje powierzchnię ponad 60 ha, z czego 48 ha stanowi park⁵. Neoklasycystyczny gmach o jasnej elewacji jest nazywany „Białym Pałacem”. Szczególnie imponująco budowla prezentuje się od strony jeziora. Umieszczono tu ogromny, obmurowany piaskowcem, kamienny taras, zbudowany na wyrównanym, wysokim brzegu, otoczony tralkową balustradą wykonaną z piaskowca i ozdobioną kamiennymi wazonami, postawionymi na narożnych cokołach⁶. Pałac wzniesiono w latach 1896─1901 według projektu architekta Józefa Hussa (1846-1904), twórcy architektury eklektycznej, który pozostawił liczne realizacje w Warszawie: kamienice (Dom Pod Gryfami przy pl. Trzech Krzyży), pałacyki (Wielopolskich w Al. Ujazdowskich, odnowił pałac Uruskich na Krakowskim Przedmieściu), zaprojektował dworzec kolejowy Warszawa Kaliska. Wspólnie z Edwardem Cichockim wykonał projekt (także pracował nad jego realizacją) świątyni pw. św. Augustyna w Warszawie. Zajmował się restauracją zabytków: odbudował Królikarnię a także pałac Krasińskich w Opinogórze. „Biały Pałac”, według Tomasza Grygiela, był najpoważniejszą pracą budowniczego w dziedzinie architektury wiejskiej, zbliżoną do monumentalnej centralnej willi⁷.

Józef hr. Tyszkiewicz junior rozpoczął w 1896 r. budowę nowej siedziby. Została zaprojektowana w postaci neoklasycystycznego pałacu. W 1902 r. budowla była gotowa. Stanęła na brzegu jeziora. Jest dwukondygnacyjna, wzniesiona na planie kwadratu. Stosunkowo skromna pięcioosiowa elewacja frontowa, ozdobiona boniami, została zaakcentowana na osi środkowej trójkątnym naczółkiem wpisanym w wysoką ściankę attykową, zaś na jej obu końcach stanęły dwa wazony. W jej zwieńczeniu umieszczono tarcze herbowe: Leliwę Tyszkiewiczów i Pogoń Ruską Czetweryńskich. Elewację zdobią obramienia okien z poziomymi naczółkami na parterze i gzyms biegnący nad oknami na niskim piętrze. Podobnie ozdobiono dwie sześcioosiowe elewacje boczne. Natomiast ta od strony jeziora różniła się od trzech pozostałych. Zaakcentowano ją portykiem wgłębnym wspartym parą jońskich kolumn na wysokich bazach. Ściany wewnętrzne portyku ozdobiło sześć jońskich pilastrów, między którymi mieściły się okna w typie porte-fenêtre (pięć), nad którymi wykonano sztukaterie w postaci kwiatowo-owocowych girland. Po bokach portyku wznosiły się jednoosiowe pseudoryzality, zwieńczone trójkątnymi szczytami. Spod portyku prowadzą szerokie schody na wspomniany taras, z którego rozpościera się widok na jezioro i,  leżący na wyspie, zamek trocki⁸.

Wnętrze parteru zajmowały pomieszczenia reprezentacyjne: hall, wielki salon i salony mniejsze, bawialnia, jadalnia, buduar pani domu, gabinet hrabiego – urządzone w stylu Ludwika XVI⁹. Przeważał kolor biały ze złoceniami. Takie też były boazerie. Piece i kominki wykonano z białego marmuru. Sufity i sztukaterie na nich pomalowano na ten sam kolor. W salonach, sali balowej i jadalni na ścianach umieszczono lustra, zdobiły one również górne partie drzwi. W pomieszczeniach można było podziwiać sztychy autorów angielskich, obrazy Jean-Baptiste`a Greuze’a i portrety nadwornego malarza Tyszkiewiczów – Kazimierza Mordasewicza¹⁰ oraz ceramikę polską i obcą¹¹. Pomieszczenia na piętrze przeznaczono na pokoje mieszkalne i gościnne. Znajdowała się tam także biblioteka i sala bilardowa. Oryginalny wystrój zachował się częściowo w reprezentacyjnych pomieszczeniach na parterze.

Na terenie założenia w Zatroczu zbudowano liczne budynki gospodarcze, w większości wzniesione z czerwonej cegły na przełomie XIX i XX w., były to: stajnia, ujeżdżalnia, obory, łaźnia, kuźnia, psiarnia, gorzelnia, domy: przewoźnika, ogrodnika i stróża, a także oficyna mieszkalna i kuchnia¹². Powstały drewniane czworaki dla fornali, również z drewna dom administracyjny oraz cegielnię, z której pozyskiwano cegłę na potrzeby własne. W dawnej oficynie mieści się obecnie dyrekcja Trockiego Historycznego Parku Narodowego.

Autorem projektu parku w Zatroczu był zatrudniony przez Tyszkiewiczów światowej sławy francuski planista i teoretyk, architekt krajobrazu i ogrodnik, Édouard François André (1840-1911)¹³. Część położoną nad jeziorem, okalającą dawny dwór, wzorowano na ogrodach angielskich, zaś tę leżącą na lewo od rezydencji zaprojektowano według przykładów francuskich. Do pałacu wiodły dwie aleje, które kończyły się przed frontowym tarasem. Jedna z nich, prowadząca od strony północno-zachodniej, prowadziła w głąb półwyspu leżącego pomiędzy jeziorami Galvė i Skaistis, zaś druga szła od południowego-wschodu ku istniejącej niegdyś przy siedzibie Tyszkiewiczów przystani promowej¹⁴. W Zatroczu wybudowano palmiarnię, oranżerię i bażantarnię, a także stworzono mini ogród zoologiczny z pawiami i sarenką¹⁵.

Przed frontonem pałacu umieszczono prostokątny gazon z dywanowymi klombami, z dwóch stron obramiony alejami obsadzonymi kuliście wystrzyżonymi lipami. W krajobrazowej części założenia parkowego znajdują się polany widokowe, zwarte drzewostany, jak również aleje, wąskie ścieżki oraz kilka stawów i niewielkie sadzawki oraz dwa ceglano-kamienne mostki. Dwie główne aleje wysadzono lipami, po około 100 w każdej z nich. Park obsadzono drzewami liściastymi, wśród których wyróżniały się dęby, niektóre o średnicy około 1 m, jak również drzewa i krzewy egzotyczne, sprowadzone z zagranicy. Były wśród nich: daglezja, dąb czerwony, jesion sprowadzony z Pensylwanii i topola kanadyjska¹⁶. W parku ustawiono (odtworzone w latach 2007-2008 przez litewskich artystów) posągi wyobrażające postaci mitologiczne: Bachusa, Dianę, Florę, hamadriadę, które były kopiami figur wykonanych przez francuskiego rzeźbiarza, Antoine`a Coysevox’a (1640-1720)¹⁷. Znajdowały się tam również popiersia z personifikacjami pór roku, a w części południowej parku umieszczono rzeźbę Matki Boskiej z Dzieciątkiem (oryginał Tyszkiewiczowie sprowadzili z Włoch). Park od 1986 r. stanowi pomnik przyrody.

Z nastaniem XX w. Józef hr. Tyszkiewicz postanowił założyć ordynację, majątek dziedziczony w jednej linii i niepodzielny. Ukaz carski o ustanowieniu ordynacji podpisano 18 maja 1901 r.¹⁸ W jej skład weszło, oprócz samego Zatrocza, 46 wsi, 6719 dziesięcin ziemi oraz pałac w Wilnie¹⁹. Józef hr. Tyszkiewicz został pierwszym ordynatem. Hrabia był człowiekiem gospodarnym, o dużych zdolnościach organizacyjnych, co pozwalało mu na sprawne zarządzanie majątkiem. Znał kilka języków, był towarzyski. Potrafił zarządzać nie tylko swoim majątkiem, ale także, po przedwczesnej śmierci właścicieli pobliskiej Waki, należącej do ojca właściciela Zatrocza, zajął się zarządzaniem również tej posiadłości rodzinnej, z którego to zadania wywiązywał się z powodzeniem²⁰.

Podczas I wojny światowej obiekt w dużym stopniu uległ zniszczeniom, wnętrza zostały ograbione. W międzywojniu nie udało się go w pełni odbudować.
Właściciele Zatrocza  zakopali w parku srebra oraz niemal wszystkie rzeźby²¹, sami wyjechali do Petersburga, zabierając ze sobą najcenniejsze rzeczy²². W 1917 r. Józef hr. Tyszkiewicz zmarł w carskiej stolicy, tam też został pochowany²³. Jego żona Jadwiga z dziećmi uciekła przed rewolucją do Finlandii, a potem do Szwecji. Po zakończeniu wojny wrócili do Polski. Zastali ograbioną i zdewastowaną siedzibę. Zachowały się zakopane przed ucieczką srebra i ogrodowe rzeźby. Andrzej hr. Tyszkiewicz (1899-1977) został drugim i ostatnim ordynatem. Mimo wielu starań, nie udało się Andrzejowi hr. Tyszkiewiczowi doprowadzić rezydencji do świetnego stanu sprzed I wojny światowej. W połowie lat 20. XX w. przywrócił wysoki standard pałacu w Zatroczu, odtworzył sztukaterie, uzupełnił brakujące fragmenty kominków, sprowadził meble i uzupełnił księgozbiór²⁴. Wnętrza ozdobiono obrazami, sztychami angielskimi, polską i zagraniczną ceramiką²⁵. Kiedy wybuchła II wojna światowa Tyszkiewiczowie ponownie zostali zmuszeni do opuszczenia siedziby. W 1940 r. litewska Komisja Reformy Rolnej skonfiskowała ordynację wraz z całym mieniem nieruchomym. Hrabina Jadwiga wyjechała do Kretyngi, należącej również do rodziny, i tam wkrótce zmarła. Hrabia Andrzej przeniósł się do Wilna, pracował w szpitalu Czerwonego Krzyża, a podczas niemieckiej okupacji działał w AK, potem przedostał się do Włoch i walczył w armii polskiej. Po 1945 r. zamieszkał w Londynie. Zmarł bezpotomnie w 1977 r.²⁶

Po zakończeniu II wojny światowej w pałacu działał najpierw dom wypoczynkowy dla oficerów KGB, później na obozy przyjeżdżali pionierzy. Kiedy Litwa odzyskała niepodległość rezydencję wraz z całym założeniem przekazano Trockiemu Historycznemu Parkowi Narodowemu²⁷. Podjęto też decyzje o odnowieniu założenia w Zatroczu.

Renowacja była wspólnym projektem polsko-litewskim. Środki na prace remontowe i konserwatorskie pochodziły z Polski, Litwy i funduszy Unii Europejskiej. Odbudowa „Białego Pałacu” pochłonęła prawie 6 mln euro. Renowację rozpoczęto w 2006 r. Udział w niej wzięło siedem polskich muzeów, a polscy konserwatorzy pracowali przy odtworzeniu wnętrz. Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie i Muzeum-Zamek w Łańcucie, a także Muzea Narodowe w Warszawie i Krakowie, wypożyczyły swoje eksponaty. Renowacja pałacu zakończyła się w 2012 r. Po odnowieniu apartamentów prywatnych na piętrze, poddasza i piwnicy przystąpiono do prac w salach reprezentacyjnych na parterze. Dawne dekoracje ścian udało się odtworzyć dzięki odsłonięciu autentycznych tynków. Wstępne badania wykonali specjaliści z Wilanowa, którzy opracowali metodę konserwacji z wykorzystaniem dawnych technologii i materiałów sztukatorskich²⁸.

W 2012 r. dzięki dotacji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie przygotowało ekspozycję we wnętrzach, zdefiniowało przestrzeń na piętrze przeznaczonym na wystawy czasowe oraz przygotowało programu tychże na lata 2013-2018. Ekspozycję stałą, umieszczoną na parterze, określono mianem, „Dom odzyskany”. Została wyposażona dzięki depozytom z polskich muzeów. Do projektu włączyły się placówki: Muzeum Narodowe w Warszawie (wraz z oddziałem w Nieborowie), Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Narodowe w Szczecinie, Muzeum Podlaskie w Białymstoku (wraz z Muzeum Wnętrz w Choroszczy), Muzeum-Zamek w Łańcucie, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Fundacja Muzeum Wojciecha Weissa. Współpracę podjęła także Galeria Sleńdzińskich w Białymstoku oraz Muzeum Okręgowe w Suwałkach i Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym. Dotychczas na piętrze pałacu pokazano wystawy czasowe. Pierwsza, w ramach Projektu Zatrocze, była kontynuacją prezentacji twórczości Wojciecha Weissa. Nosiła tytuł „Miłość i czas”, została przygotowana wspólnie z Fundacją Muzeum Wojciecha Weissa. We wrześniu 2014 r. odbyła się kolejna zatytułowana „Portret i czas”, poświęcona twórczości Aleksandra, Wincentego, Ludomira i Julitty Sleńdzińskich. Jej współorganizatorem była Galeria im. Sleńdzińskich z Białegostoku. Kolejna we wrześniu 2015 r. to „Przestrzeń i czas”, prezentująca dokonania: Alfreda, Czesława i Joanny Wieruszów-Kowalskich. W tym przypadku partnerem było Muzeum Okręgowe w Suwałkach. Wystawa „Sztuka i czas. Aleksander Szturman (1869-1944). Artysta w podróży” pojawiła się w pałacu w październiku 2016 r. Pokazała twórczość Aleksandra Szturmana, a zbiory wypożyczyło Muzeum Podlaskie w Białymstoku. Ekspozycję prezentowano do września 2017 r. Ostatnią wystawą, organizowaną w ramach projektu, był, trwający do września 2018 r., pokaz twórczości Ferdynanda Ruszczyca (1870-1936), przygotowany przez Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym²⁹.

Pałac i założenie parkowe, mające za sobą bogate rodzinne dzieje, nie jest już domem Tyszkiewiczów. Ale czerpiąc z bogatej rodzinnej tradycji, jest przykładem odnowionej rezydencji, która pełni funkcje muzealne, przywołujące historię miejsca i ludzi związanych z Zatroczem i ziemią litewską.

Katarzyna Węglicka